Zielona granica (film)

Film opowiada o sytuacji uchodźczej na polsko-białoruskiej granicy. W kolejnych częściach, noszących odrębne tytuły, przedstawia trzy perspektywy: uchodźców, Straży Granicznej i polskich aktywistów^[1].

Zielona granica została zrealizowana w koprodukcji polsko-czesko-francusko-belgijskiej. Film wyprodukowali Marcin Wierzchosławski (Metro Films), Fred Bernstein (Astute Films) i Agnieszka Holland. Współproducentami filmu byli Blick Productions, Marlene Film Production i Beluga Tree. Film otrzymał wsparcie od Eurimages, Czeskiego Funduszu Filmowego, Centre National du cinéma et de l’image animée (CNC), Sofica La Banque Postale Image 17, Centre du Cinema et de L’Audiovisuel de la Federation Wallonie Bruxelles, Canal+ Polska, Telewizji Czeskiej i ZDF/ARTE^[6]. Agnieszka Holland podjęła decyzję o rozpoczęciu prac nad filmem we wrześniu 2021 roku, wraz z Gabrielą Łazarkiewicz-Sieczko i Maciejem Pisukiem, dokumentując sytuację na granicy polsko-białoruskiej w celu napisania scenariusza^[7]. Jak powiedziała Holland podczas Festiwalu w Wenecji, spotykali się ze strażnikami granicznymi, którzy udzielali anonimowo wywiadów, ponieważ nie chcieli zostać rozpoznani^[8][9]. Jedną z głównych ról, Bashira, zagrał syryjski aktor, reżyser, aktywista i uchodźca Jalal Altawil(inne języki). Wcześniej był aresztowany w Syrii za udział w demonstracjach przeciwko dyktatorowi Baszszarowi al-Asadowi. Po kierowanych do niego groźbach śmierci opuścił Syrię i po pobycie w Libanie, Jordanii, Egipcie oraz Turcji uzyskał azyl we Francji^[10]. Rolę Leili – uchodźczyni z Afganistanu – zagrała francuska aktorka i reżyserka pochodzenia irańskiego Behi Djanati Ataï(inne języki), która wraz z rodziną wyemigrowała z Iranu po wybuchu rewolucji islamskiej^[11][12].

Agnieszka Holland chciała rozpocząć zdjęcia zaraz po zakończeniu scenariusza, jednak brak finansów spowodował rok opóźnienia. Zdecydowano, że film zostanie nakręcony w czerni i bieli, ponieważ sądzono, że „będzie to metaforyczne i nawiązujące do przeszłości, drugiej wojny światowej, na wzór dokumentu”, a także pozwoli na lepszą kontrolę wizualną i artystyczną, co miało znaczenie ze względu na harmonogram zdjęć i montażu. Główne zdjęcia kręcono 24 dni w trzech jednostkach (główna jednostka była holenderska). Wielu członków ekipy filmowej otrzymywało niewielkie pensje, a część nie otrzymała żadnego wynagrodzenia. Agnieszka Holland stwierdziła, że fabuła filmu opiera się na faktach, nic nie zostało zmyślone, a bohaterowie zostali skomponowani, jednak są zainspirowani prawdziwymi ludźmi^[13].

Zdjęcia kręcono m.in. w Chojnowskim Parku Krajobrazowym^[14][15]. Holland zrezygnowała z wysłania filmu na Festiwal Polskich Filmów Fabularnych, żeby uniknąć dodatkowych kontrowersji^[16]. W obliczu nagonki na Zieloną granicę część laureatów nagród na tym festiwalu wyraziła symboliczne poparcie dla Holland^[17].

Film miał swoją premierę 5 września 2023 w konkursie głównym na 80. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji^[18]. Został także wybrany do prezentacji na festiwalach filmowych w Nowym Jorku (New York Film Festival(inne języki)), Toronto (Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Toronto), Vancouver (Vancouver International Film Festival) i Pusan (Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Pusan)^{[19][20][21][22]}.

Polskim dystrybutorem filmowym zostało Kino Świat^[23]. Premiera kinowa w Polsce odbyła się 22 września 2023. Film rozesłano w 254 kopiach, a pokazywany był w 230 kinach. W pierwszy weekend po premierze (22–24 września) film obejrzało 137 435 widzów, co stanowi najlepsze otwarcie polskiego filmu w 2023^[24]. Film jeszcze przed premierą wywołał w Polsce wiele emocji, a MSWiA stworzyło specjalny spot, który miał być emitowany przed seansem^[25]. OKO.press poinformowało jednak, że spot ten „praktycznie nigdzie nie był wyświetlany”^[24].

Ocena międzynarodowa edytuj

Film spotkał się z pozytywną reakcją krytyki filmowej. W serwisie Rotten Tomatoes 88% recenzji Zielonej granicy zostało uznanych za pozytywne, a średnia z 17 ocen wyniosła 7.8/10^[26]. Na agregatorze Metacritic film zyskał status „powszechnie uznanego” z wynikiem 85/100 na podstawie 9 recenzji^[27].

Peter Bradshaw z brytyjskiego dziennika „The Guardian” uznał Zieloną granicę za „cios w splot słoneczny”, który jest jednak „ważnym filmowym świadectwem tego, co dzieje się obecnie w Europie”^[28]. Jo-Ann Titmarsh z „London Evening Standard” pochwaliła Holland za to, że mocno okazała swoje „słuszne oburzenie”, nie pozwalając zarazem, aby ten wyraz sprzeciwu zdominował film^[29]. Podobnego zdania był Rodrigo Perez z „The Playlist”, który uznał film Holland „słusznym, mistrzowskim dziełem, prawdopodobnie najlepszym od czasu Europa, Europa”^[30]. Jessica Kiang na łamach „Variety” opisała Zieloną granicę jako „chwytający za serce dreszczowiec”, który „owija swoją krytykę społeczną drutem kolczastym dosadnego, inteligentnego rzemiosła filmowego, aby wywołać właśnie takie emocje”. Kiang doceniła przede wszystkim „fenomenalnie napisane postacie”, które w połączeniu z „oszałamiająco naturalnymi występami aktorskimi całej obsady” sprawiają wrażenie, że są to „ludzie, których znamy, a nie tylko archetypy ofiar użytych do zilustrowania kryzysu”^[31]. David Mouriquand w recenzji dla Euronews uznał, że film Agnieszki Holland przywołuje na myśl niegdyś również wyświetlaną na festiwalu w Wenecji Aidę (2020) w reżyserii Jasmilii Žbanić. Mouriquand stwierdził, że Zielona granica przypomina ten film sposobem „w jaki Holland zręcznie zawęża zakres narracji, nie umniejszając przy tym skali rzeczywistego okrucieństwa”; napisał też, że „obydwa dzieła są oszałamiającymi i pełnymi współczucia filmami, które nie przeistaczają się w melodramaty, a zamiast tego skupiają się na odłamkach światła zabiegających desperacko o spojrzenie sponiewieranej ludzkości”^[32]. Leslie Felperin z portalu „The Hollywood Reporter” określiła Zieloną granicę jako „głęboko poruszający, doskonale zrealizowany, wielowątkowy dramat”, który stanowi jeden filmowy krok w kierunku naprawienia nierównowagi pomiędzy eksponowaniem sytuacji uchodźców na granicy polsko-białoruskiej, a sytuacją ukraińskich uchodźców przybywających do Polski, w wyniku Inwazji Rosji na Ukrainę^[33].

Ocena w Polsce edytuj

Przed ogólnopolską premierą dzieło Agnieszki Holland zebrało w większości pozytywne recenzje od polskich krytyków filmowych. Przychylnie wypowiadali się o filmie m.in. Tomasz Raczek^[34] czy Karolina Korwin Piotrowska^[35], a także Jakub Popielecki, który na łamach Filmwebu uznał, że Zielona granica stała się przykładem „obywatelskiego kina szybkiego reagowania” na podobieństwo Człowieka z żelaza (1981) Andrzeja Wajdy^[36]. Zdaniem Anity Piotrowskiej z „Tygodnika Powszechnego” Holland starała się zniuansować przekaz, ukazując wielość postaw. Strażnicy to nie tylko sadyści, czego przykładem jest postać Janka; członkowie organizacji pozarządowej są „zdeterminowani, często zdesperowani, czasem impulsywni, irytujący, nieprzebierający w słowach”^[37]. Także w epilogu portret Polaków (pomagających uciekającym Ukraińcom) jest daleki od negatywnego^[37]. Karol Grabias z „Więzi” przekonywał, że w filmie Holland „to Unia Europejska, a nie Polska, jest […] głównym oskarżonym, a szczególnie jej nominalny humanitaryzm i przywiązanie do praw człowieka”^[38]. Zdaniem Grabiasa Zielona granica pokazuje, że reżyserka „nie wierzy w moralną naturę dużych kolektywów: państwa, instytucji międzynarodowych, zachodniego mieszczaństwa z jego bezobjawową demokracją”, a jedynymi aktywistami darzonymi przez nią sympatią są anarchizujący młodzieńcy^[38]. Jakub Majmurek argumentował, że „Holland najpierw rysuje jasne granice, dzielące bohaterów na «naszych» i «onych», a potem podaje je w wątpliwość, pokazuje, że to wszystko nie jest wcale takie proste”^[39].

Film spotkał się jednakże z krytyką ze strony polskich mediów prawicowych i przedstawicieli polskich władz, którzy zarzucili, iż film nie przedstawia prawdy, a jedynie rosyjską propagandę^[40][41][42]. Jarosław Kaczyński m.in. stwierdził, że film wpisuje się w przemysł pogardy wobec Polski^[43]. Zbigniew Ziobro, wspomniany w filmie z nazwiska, stwierdził, że Agnieszka Holland wpisuje się w rosyjską propagandę, nawiązując do tradycji najgorszych propagandowych filmów, w których lubowała się zwłaszcza III Rzesza^[44][a]. Na zarzuty Zbigniewa Ziobry odpowiedział listem otwartym współtwórca scenariusza filmu Maciej Pisuk, który napisał: „uczycie nienawiści, uruchamiacie w ludziach zło”^[46]. Odpowiedziała również sama Holland, która nazwała działania polityków PiS-u „kampanią nienawiści przeciwko twórcy i filmowi”, przyrównując takie zachowanie do tego co się „działo w czasach stalinowskich, w 1968 roku” i oświadczając, że „jest czymś haniebnym, że w wolnym, demokratycznym kraju politycy robią nagonkę na film i jego twórcę, niezależnie od tego, czy im się podoba, czy nie”^[47]. Wypowiedź Zbigniewa Ziobry skrytykował także Jacek Bromski, prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich, określając ją jako „skandaliczną, przekraczającą wszelkie granice przyzwoitości i niespotykaną w cywilizowanym świecie”^[48][49]. Polska Akademia Filmowa wydała oświadczenie, w którym zaprotestowała przeciwko atakowi na wolność słowa i ekspresji twórczej oraz lżeniu Agnieszki Holland^[50]. W datowanym na 25 września 2023 r. oświadczeniu społeczności Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie napisano z kolei: „W związku z ostatnimi wydarzeniami związanymi z premierą filmu Zielona granica, a w szczególności wobec aktu zrównania obsady aktorskiej filmu (wśród której są członkowie naszej społeczności akademickiej, w tym osoby studiujące w Akademii) z kolaborantami hitlerowskimi, Rektor, Senat i Społeczność Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie wyrażają stanowczy sprzeciw wobec agresywnych i nieodpowiedzialnych wypowiedzi osób publicznych, w szczególności polityków”^[51].

Film jednoznacznie skrytykowała Straż Graniczna RP oraz środowiska związkowe tej formacji. Rzeczniczka SG stwierdziła, że „(...) film Zielona granica trzeba traktować jako kompletnie oderwaną od rzeczywistości wizję reżyserki”^[52]. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Funkcjonariuszy SG określił film jako „produkt propagandowy, dokładnie dostrojony do ideologicznej nuty prezentowanej przez środowiska wrogie polskiej racji stanu [...]”^[53]. Poparcie dla tych argumentów wyraził prezydent Andrzej Duda, który, choć filmu nie widział powtórzył po Straży Granicznej hasło tylko świnie siedzą w kinie będące odniesieniem do bojkotu kin w Warszawie w czasie II wojny światowej^[54][b]. Duda powiedział: „się nie dziwię w sytuacji, jeżeli prawdą jest to, co oni [reprezentanci Straży Granicznej] mówią, że jest to film, który oczernia polską Straż Graniczną, który pokazuje ich niemalże jako sadystów, że jest to film antypolski, pokazuje zafałszowany obraz działania polskich służb”. Oprócz tego dodał: „Ja na ten film się nie wybieram. Poczekam, aż w jakiejś telewizji go pokażą”^[56].

Do krytyki filmu ze strony polskich władz i Straży Granicznej odniósł się też przewodniczący opozycyjnej Koalicji Obywatelskiej Donald Tusk, uznając, że politycy partii rządzącej „rozpętali kampanię dość ohydną w tej kwestii” oraz że „jeśli ktoś obraził funkcjonariuszki i funkcjonariuszy Straży Granicznej to jest PiS, to jest władza, która wpuściła blisko 300 tysięcy ludzi za opłacone, a czasem poprzez korupcję wizy”. Tusk określił ponadto przedstawicieli rządu „dziwakami”, ponieważ ci zajmują się recenzowaniem filmu, którego nie widzieli^[57].

Córka Agnieszki Holland Kasia Adamik w wywiadzie dla serwisu Plejada.pl przyznała, że jej matka musi poruszać się z ochroną i ograniczać swoją aktywność. Według niej jest to m.in. wynikiem hejtu ze strony mediów rządowych oraz polityków władzy, w tym słów wypowiadanych przez Mateusza Morawieckiego, prezesa PiS Jarosława Kaczyńskiego, prezydenta Andrzeja Dudę oraz ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego Zbigniewa Ziobrę, „który niemal codziennie, w trakcie każdej konferencji prasowej, bardzo agresywnie podżega do hejtu, uruchamia go i nakręca”^[58].

Na portalu Filmweb jeszcze przed polską premierą, która odbyła się 22 września 2023, film oceniło (w zdecydowanej większości negatywnie) ok. 5,5 tys. osób. Łukasz Muszyński, zastępca redaktora naczelnego serwisu Filmweb, uznał to za „zmasowany atak”. Jego zdaniem: „Biorąc pod uwagę, że film był pokazywany do tej pory jedynie na festiwalu w Wenecji, mamy prawo podejrzewać, iż większość oceniających nie widziała go”. Serwis zablokował w związku z tym czasowo możliwość oceniania Zielonej granicy oraz dodawania komentarzy pod newsami i recenzjami krytyków^[59][60][61].

Nagrody i nominacje edytuj

Film otrzymał Nagrodę Specjalną Jury na 80. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji w 2023 roku^[62], a także nagrody specjalne: nagrodę ARCA CinemaGiovani za najlepszy film, Premio CinemaSarà, nagrodę Zielona Kropla (ang. Green Drop Award), Nagrodę Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF), Sorriso Diverso Venezia Award za najlepszy film nieanglojęzyczny, UNIMED Award – nagroda dziedzictwa kultury^[63], a także była nominowana do nagrody głównej – Złotego Lwa^[64].

Organizatorzy XXVII edycji festiwalu Tertio Millennio Film Fest(inne języki) przyznali Zielonej granicy Nagrodę Fuoricampo, uznając, że film ten potrafił lepiej niż jakikolwiek inny „wskrzesić i wyrazić temat poszukiwania najgłębszego sensu życia oraz wstrząsnąć sumieniami poprzez ujawnienie tego, co w cieniu, i wydobycie na światło tego, co można odkryć w ludzkiej duszy poza ekranem”. Festiwal organizuje fundacja Ente dello Spettacolo, pod patronatem watykańskiej Dykasterii ds. Kultury i Edukacji oraz Dykasterii ds. Komunikacji^[65][66].

Film był nominowany do Złotego Kłosa na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Valladolid, który odbył się w październiku 2023 roku^[67].

Zielona granica otrzymała nominacje do Europejskich Nagród Filmowych 2023 w trzech kategoriach: najlepszy europejski film, najlepszy europejski reżyser (Agnieszka Holland) i najlepszy europejski scenarzysta (Maciej Pisuk, Gabriela Łazarkiewicz-Sieczko i Agnieszka Holland). Ceremonia wręczenia nagród odbędzie się 9 grudnia w Berlinie^[68][69].

• Zielona granica w bazie IMDb (ang.)
• Zielona granica w bazie Filmweb
• Zielona granica w bazie filmpolski.pl
• Zielona granica w bazie Kino Świat
• Zielona granica w Internetowej Bazie Filmowej (fdb.pl)